زانوی ضربدری، نوعی بدشکلی فرم زانو است که می تواند افراد با هر سنی را تحت تأثیر قرار دهد. با گذشت زمان، تراز نبودن زانو و عدم تعادل نیرویی که به زانو وارد می شود می تواند منجر به درد، آسیب دیدگی مفاصل و آرتریت زودرس زانو شود. بنابراین، اصلاح تغییر شکل زانو به بهبود مکانیک زانو، توانایی راه رفتن، کاهش درد و جلوگیری از پیشرفت آسیب دیدگی زانو در بیماران مبتلا به زانوی ضربدری کمک می کند.
زانوی ضربدری چیست؟
زانوی ضربدری وضعیتی است که در آن زانوهای فرد به سمت داخل خم شده و به یکدیگر ساییده می شوند (یا به اصطلاح کوبیده می شوند). برخورد زانوها حتی در حالتی که قوزک های فرد با یکدیگر فاصله دارد نیز اتفاق می افتد. این امر سبب اعمال فشار مضاعف به ناحیه خارجی زانوی فرد شده و با گذشت زمان مشکلاتی مثل درد و آسیب دیدگی را به همراه دارد. زانوی ضربدری معمولاً در دو سمت اتفاق می افتد (هر دو پای بیمار را درگیر می کند)؛ اما در موارد نادر ممکن است در یک زانو نیز رخ دهد.
آیا داشتن زانوی ضربدری طبیعی است؟
زانوی ضربدری موقت معمولاً جزئی از مرحله ی رشد استاندارد اکثر کودکان محسوب می شود. این مشکل اغلب با رشد کودک به صورت خود به خود اصلاح می گردد. اگر مشکل زانوی ضربدری بیش از ۶ سال ماندگار شود، می تواند نشانه ای از جدی بودن مشکل زانو یا «سندرم زانوی ضربدری» باشد.
اغلب کودکان، حین طی کردن فرآیند رشد، تغییرات زاویه ای در پاها را تجربه می کنند. یک کودک قبل از ۱۲ تا ۱۸ ماهگی که شروع به راه رفتن کند، چهار دست و پا راه می رود، می نشیند و با وسیله ها بازی می کند. معمولاً در سنین دو تا سه سالگی زانوهای کودکان اندکی انحراف به سمت داخل پیدا کرده و ممکن است زانوی ضربدری ایجاد کند. پاهای کودک در طول مراحل رشد طبیعی و در سنین ۷ تا ۸ سالگی معمولاً خود به خود صاف (تراز) می شوند.
زانوی ضربدری که خارج از الگوهای رشد ذکر شده اتفاق افتاده و باقی بماند (رفع نشود) ممکن است ناشی از بیماری، عفونت و سایر مشکلات بدن باشد. اگر زاویه لگن تا پا غیر عادی بوده و با گذشت زمان بدتر شود، یا تنها در یک سمت بدن وجود داشته باشد معمولاً نشان دهنده ی این است که فرد دارای مشکلات جدی تر زانوی ضربدری است و باید توسط یک متخصص ارتوپد معاینه شود. در برخی موارد برای اصلاح این مشکل به جراحی نیاز می باشد.
علت ایجاد زانوی ضربدری چیست؟
زانوی ضربدری می تواند ناشی از یک بیماری مادرزادی یا رشدی بوده و یا پس از عفونت، آسیب دیدگی و ضربه خوردن به زانو رخ دهد. علل ایجاد زانوی ضربدری معمولاً شامل موارد زیر می شود:
- بیماری متابولیک
- نارسایی کلیه
- ضربه فیزیکی (آسیب دیدگی)
- آرتریت؛ به خصوص آرتریت زانو
- عفونت استخوان (استئومیلیت)
- راشیتیسم (بیماری استخوانی ناشی از کمبود ویتامین D)
- مشکلات مادرزادی
- آسیب صفحه رشد
- تومورهای خوش خیم استخوان
- شکستگی هایی که به شکل بد جوش می خورند
- اضافه وزن یا چاقی نیز می تواند با اعمال فشار مضاعف به زانو به ایجاد زانوی ضربدری کمک کند.
علائم زانوی ضربدری چیست؟
رایج ترین نشانه ی زانوی ضربدری فاصله گرفتن مچ پای بیمار از یکدیگر در حین چسبیدن زانوها به هم می باشد. علائم دیگر مثل درد، اغلب در اثر بد راه رفتن و سایر مشکلاتی است که زانوی ضربدری ایجاد می کند. این علائم ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- درد پا، قوزک و مچ پا
- در حین ایستادن، زمانی که زانوها به هم چسبیده است مچ پای فرد به هم برخورد نمی کند (از هم فاصله گرفته است)
- سفتی یا درد مفاصل
- لنگ زدن
- کاهش دامنه حرکتی لگن
- مشکل در راه رفتن یا دویدن
- بی ثباتی یا عدم تعادل زانو درد زانو یا لگن
- آرتریت پیشرونده زانو در بزرگسالان
- ناراضی بودن فرد یا خانواده بیمار از ظاهر پاها
تمامی افراد مبتلا به زانوی ضربدری در هر سنی دارای یک سری علائم مشترک هستند. در تمامی این افراد، زانوی ضربدری منجر به اعمال فشار اضافی روی یک زانو شده و با گذشت زمان مشکلاتی مثل درد، تغییر شکل بیشتر استخوان، بی ثباتی زانو و انحراف پیشرونده مفصل زانو ایجاد خواهد شد.
در بیماران بزرگسالی که سال ها از مشکل زانوی ضربدری رنج می برند، اغلب قسمت خارجی (جانبی) زانو، بار اضافی را تحمل کرده و به داخل خم می شود (رباط جانبی داخلی (MCL)). این بار اضافی ممکن است سبب درد، بی ثباتی زانو (مثل ناپایداری پیچیده کشکک رانی) و یا آرتریت گردد.
نحوه تشخیص زانوی ضربدری به چه صورت است؟
متخصص ارتوپد در ابتدا سابقه ی پزشکی، سابقه خانوادگی، بیماری های زمینه ای و مشکلات سلامتی فعلی بیمار را بررسی می کند. سپس معاینه جسمانی پاها و راه رفتن را انجام می دهد. پزشک همچنین ممکن است برای تأیید تشخیص از عکسبرداری اشعه ایکس یا EOS در حالت ایستاده کمک بگیرد. این آزمایشات نوعی تصاویر رادیولوژی از ساق پا و یا از باسن تا مچ پا می باشند که به پزشک کمک می کنند تا محل دقیق و محور مکانیکی بدشکلی زانو را پیدا کند.
درمان زانوی ضربدری
موارد خفیف زانوی ضربدری در کودکان یا نوجوانان می تواند با بریس گذاری (آتل بندی) بهبود یابد. در موارد شدیدتر که با بریس بهبود پیدا نکنند و یا بیمار در زمان تشخیص بالغ باشد، استئوتومی زانو (برای پیشگیری یا به تأخیر انداختن نیاز به تعویض زانو) تجویز خواهد شد. استئوتومی زانو یک روش جراحی است که در آن قسمت فوقانی ساق پا (درشت نی) یا قسمت تحتانی استخوان ران (فمور) بریده شده و مجدداً تراز می شود.
اگر زانوی ضربدری ناشی از یک بیماری یا عفونت زمینه ای باشد، پیش از شروع هر گونه اصلاح ارتوپدی و استخوانی باید بیماری زمینه ای مربوطه درمان گردد.
درمان موارد خفیف زانوی ضربدری در کودکان یا نوجوانان می تواند شامل قرار دادن بریس هایی باشد که به رشد استخوان ها در پوزیشن صحیح کمک می کنند.
اگر اصلاح تدریجی و یا بریس گذاری جواب نداد، ممکن است تنها راه باقی مانده جراحی باشد. برای کودکان در حال رشد معمولاً جراح با ایجاد حداقل برش زانوها را برای رشد در حالت صاف اصلاح می کند.
دکتر رضا نادری، جراح وفوق تخصص ارتوپد در تهران
