شکستگی تنشی استخوان یا استرس فراکچر ایجاد نوعی شکستگی یا ترک در استخوان است و زمانی اتفاق میافتد که فشار کم یا متوسطی به صورت مکرر و در گذر زمان به استخوان وارد شود. این نوع شکستگی با شکستگی ناشی از تروما متفاوت است. در شکستگی ناشی از تروما (مثل پیچخوردگی شدید مچ پا یا خرد شدن استخوان در اثر تصادف و صدمات) میزان نیروی قابل توجهی به طور ناگهانی به استخوان فشار میآورد که میتواند منجر به شکستگی حاد این ناحیه شود.
از آنجاییکه با دویدن، راه رفتن، ایستادن و پریدن به صورت مداوم روی این دو ناحیه فشار میآوریم بروز شکستگی تنشی یا استرسی استخوان در پا و مچ پا رایج است. در این نوع شکستگی، استخوان شکسته می شود اما جابجا نمی شود.
نیروهایی که باعث ایجاد شکستگی تنشی در استخوان پا یا مچ پا (استرس فراکچر: Stress fracture) میشوند همانند نیرویی است که هنگام خم کردن منگنه ی کاغذ ایجاد میکنید. اگر منگنه را به آرامی و یک بار ببندید، نمیشکند اما اگر چندین بار و به صورت پیدرپی این کار را انجام دهید؛ فلز ضعیف خواهد شد و در نهایت خواهد شکست. استخوانهایی که تحت فشار مکرر قرار میگیرند؛ دچار نوعی فرسودگی میشوند که به آن «واکنش استرس» میگویند. در نتیجه احتمال اینکه استخوان در نهایت بشکند، بالا میرود و بالاخره استخوان دچار شکستگی تنشی میشود.
علت شکستگی استرسی استخوان پا یا استرس فراکچر
معمولا یک یا دو عامل زیر باعث شکستگی تنشی استخوان میشوند:
- وقتی فرد استخوانهایی سالم داشته باشد ولی از پا و مچ پای خود به صورت مکرر و بیشازحد استفاده کند. این موضوع بیشتر برای ورزشکارانی پیش میآید که در ورزشهایی چون دو و میدانی، فوتبال، بسکتبال، فوتبال آمریکایی، تنیس، ژیمناستیک و .... فعالیت دارند.
- وقتی استخوان فرد به دلیل ابتلا به بیماری دیگری (مانند پوکی استخوان) بسیار ضعیف شده باشد. در چنین شرایطی حتی با انجام فعالیتهای آرامی چون راه رفتن مداوم احتمال شکستگی تنشی استخوان وجود دارد.
به این نوع شکستگی تنشی استخوان، «شکستگی ناشی از بی کفایتی استخوان» یا به اصطلاح insufficiency fracture هم میگویند چون این شکستگی برای استخوانی پیش میآید که از لحاظ استحکام یا تراکم «کم توان» باشد و نتواند نیروهای معمول و عادی را تحمل کند. شکستگی ناشی از ناتوانی استخوان میتواند برای زنانی که خیلی ورزش میکنند، پیش بیاید چون چنین فعالیتهایی میتوانند منجر به نامنظم شدن چرخه قاعدگی شوند (یا اینکه کلا چرخه قاعدگی قطع شود) ودر نتیجه قدرت استخوان هم کم می شود (مانند حالتی که در یائسگی رخ می دهد).
از آنجایی که انسان همیشه با استفاده از پاهایش حرکت میکند؛ رایجترین نواحی بدن که دچار شکستگی تنشی استخوان میشوند، پا و مچ پا هستند. معمولا شکستگی تنشی استخوان زمانی پیش میآید که فرد فعالیت جدیدی مانند کوهنوردی یا دویدن را آغاز میکند که در آن ها روی پاها فشار وارد میشود.
همچنین این نوع شکستگی برای افرادی که خیلی سریع میزان انجام فعالیتی خاص را افزایش میدهند نیز رخ میدهد. مثلا هنگامی که شخص به طور معمول دو بار در هفته و هر بار به مدت سی دقیقه میدود و ناگهان روند فعالیتی خود را تغییر داده و هفت روز هفته به مدت یک ساعت بدود؛ احتمال پیشامد شکستگی استرسی استخوانی برای او بالا خواهد رفت.
در نهایت افرادی که دچار بدشکلیهای پا (علت سوار شدن انگشتان پا روی هم) هستند و میزان تحمل بار در آنها با دیگران فرق دارد؛ ممکن است دچار این نوع شکستگی شوند. برای مثال ممکن است در پایی دچار بونیون یا هالوکس والگوس (عمل هالوکس والگوس) است، موقعیت شست تغییر می کند؛ به این ترتیب دیگر این انگشت نمیتواند وزن و فشاری که قبلا تحمل میکرد را تحمل کند.
در نتیجه فشار تحمل وزن روی انگشتان دیگر میافتد و این موضوع میتواند منجر به شکستگی تنشی استخوان در یک یا چند انگشت شود. در چنین حالتی، احتمال شکستگی انگشت دوم (انگشت کنار شست) بیشتر است.
استخوان های مستعد شکستگی تنشی
هر کدام از استخوانهای ناحیه پایینی ساق پا، مچ پا و پا میتوانند دچار شکستگی تنشی استخوان شوند. رایجترین استخوانهای تحت تاثیر عبارتاند از:
- استخوانهای کف پا که انگشتان پا را به قسمت میانی آن متصل میکنند.
- استخوان پاشنه
- استخوان ناویکولار (استخوان کنار مچ پا). مدت زیادی طول میکشد تا این استخوان بهبود یابد.
- استخوانهای تشکیلدهنده مفصل مچ پا (به خصوص استخوان درشتنی و نازکنی)
علائم شکستگی استرسی پا
علامت اصلی شکستگی تنشی استخوان، درد است. بسته به ناحیهای که شکسته شده؛ درد در ناحیه محدود و کوچکی اتفاق میافتد و هنگامی که این ناحیه را لمس میکنید، استخوان شکسته درد میگیرد. اگر به تازگی برنامه تمرینی خود را تغییر دادهاید یا میزان فعالیت خود را زیاد کردهاید و در ناحیه خاصی از مچ پا یا پا احساس درد میکنید؛ ممکن است دچار شکستگی تنشی شده باشید. معمولا وقتی زیاد تمرین کنید، درد ایجادشده شدیدتر میشود و وقتی استراحت میکنید؛ میزان درد کمتر میشود.
اگر فکر می کنید دچار شکستگی تنشی در پا یا مچ پا شده اید؛ مهمترین اقدامی که باید انجام دهید این است که همه فعالیتهایی که باعث احساس درد میشوند را متوقف کنید. اگر این گونه شکستگی درمان نشده و بزرگتر شود؛ هنگام انجام فعالیت هایی که روی استخوان شکسته فشار وارد می کند، نسبت به روزهای اول مصدومیت درد سریعتر و بیشتری خواهید داشت.
چه زمان به پزشک مراجعه کنیم؟
تشخیص شکستگی تنشی استخوان
پزشک در ابتدا از شما راجع به میزان درد و سطح فعالیتهایتان سؤال خواهد کرد تا از این طریق بتواند عوامل خطرسازی که راجع به آنها صحبت کردیم را ارزیابی و بررسی کند.
در مرحله بعدی او از شما میخواهد آزمایشهایی انجام دهید و از ناحیهای که درد در آن حس می شود، عکس رادیولوژی بگیرید. وقتی استخوان دچار شکستگی تنشی شده باشد، گاهی عکس رادیولوژی، طبیعی به نظر رسیده و هیجگونه شکستگی را نشان نمی دهد. این موضوع به این دلیل پیش میآید که گاهی استخوان به شکستگی ایجادشده، واکنش نشان میدهد و استخوان جدیدی برای ترمیم ترک میسازد (البته همچنان احتمال دوباره شکسته شدن استخوان وجود دارد).
مرحله آخری که پس از رشد استخوان نیاز است، رسوب کلسیم روی آن است. معمولا متخصص رادیولوژی یا متخصص ارتوپدی با بررسی این رسوب کلسیم جدید روی عکس اشعه ایکس تشخیص شکستگی تنشی استخوان را تایید میکنند.
احتمال دارد پزشک در مواردی خاص از بیمار بخواهد که اسکن استخوان یاMRI بگیرد تا بتوان از طریق این آزمایشهای اطلاعات بیشتری نسبت به عکس اشعه ایکس به دست آورد. البته معمولا انجام این آزمایشهای گرانتر برای تشخیص شکستگی تنشی استخوان لازم نیست.
درمان شکستگی تنشی
بیشتر شکستگیهای تنشی استخوان در صورت کاهش میزان فعالیت و پوشیدن کفشهای محافظ (برای مدتی) بهبود مییابند. همانطور که قبلا هم گفتیم اگر فکر میکنید در مچ پا یا پای خود دچار شکستگی تنشی شدهاید؛ اولین و مهمترین اقدامی که باید انجام دهید، کاهش میزان فعالیتی است که باعث این مشکل شده است. بهتر است برای مدتی (معمولا برای شش هفته) انجام فعالیتهای آسیبزننده را قطع کنید.
درست پس از احساس درد ناشی از شکستگی تنشی استخوان، پای خود را بالا بگیرید و روی آن یخ قرار دهید. انجام این موارد به کاهش تورم و درد کمک میکند. بهتر است که برای کاهش درد به جای مصرف داروهای غیر استروئیدی ضد التهابی مانند ایبوبروفن (ادویل) و ناپروکسن (اَلیو)، از قرص استامینوفن (تایلنول) استفاده کنید. به این دلیل این نکته را مطرح میکنیم که برخی دادهها نشان دادهاند که مصرف داروهای غیر استروئیدی ضد التهابی، قابلیت بهبود استخوان را کاهش میدهد.
همچنین ممکن است متخصص ارتوپد به شما توصیه کند که کفشهایی بپوشید که کف سفتی دارند یا از صندل چوبی یا بوت طبی (که قابل درآوردن و پوشیدن باشد) استفاده کنید.
طول درمان شکستگی تنشی استخوان
در بسیاری از موارد شکستگیهای تنشی استخوان پا یا مچ پا در مدت ۴ تا ۶ هفته بهبود مییابند. البته مدت زمان بهبود متفاوت است و به این بستگی دارد که کدام استخوان شکسته است. ممکن است مدت زمان بهبود برخی استخوانهای پا مانند استخوانهایی مانند استخوان متاتارس پنجم یا ناویکولار نسبت به برخی دیگر بیشتر باشد.
پس از هفتهها استراحت و به محض از بین رفتن کامل درد میتوانید به تدریج فعالیت بدنی و ورزشی خود را شروع کنید. این دوره شروع مجدد تدریجی باید حدود ۴ تا ۶ هفته طول بکشد. تا زمان بهبود کامل، ورزش خود را با ورزشی عوض کنید که فشار کمتری روی ساق و مچ پا میآورد. نمونههایی از فعالیتهای کمخطرتر شامل موارد زیر هستند:
- شنا
- دوچرخه سواری (دوچرخهرانی یا شرکت در کلاسهای اسپینینگ)
بدترین انتخابی که میتوانید در زمان ریکاوری پا و مچ پای خود داشته باشید این است که بدوید یا حتی روی زمین سفت راه بروید. انجام این کار میتواند به راحتی ترک استخوان را دوباره باز کند و مجبور شوید روند ریکاوری و استراحت را دوباره بگذرانید.
در مدت زمان ریکاوری کفشهای راحت و بدون پاشنه بپوشید. کفشی که میپوشید باید سفت نبوده و انعطافپذیر باشد. اگر دونده هستید، پس از گذشت دوره ۴ تا ۶ هفتهای که در طی آن فعالیتهای آرام و بیفشار انجام میدهید؛ میتوانید با احتیاط، دویدن را آغاز کنید. به آرامی و با گذشت زمان، مسافت دویدن را افزایش دهید. خیلی زیاد ندوید و خیلی زود هم فعالیت خود را زیاد نکنید.
آیا به انجام عمل جراحی نیاز است؟
به ندرت به انجام عمل جراحی نیاز است. این روش درمانی تنها زمانی توصیه میشود که روشهای درمانی غیرجراحی برای کاهش درد کارساز نبوده باشد.
پیشگیری از شکستگی تنشی استخوان
با راهکارهای زیر میتوانید سبک زندگی سالمی داشته باشید و از مشکلات منجر به ایجاد شکستگی تنشی استخوان جلوگیری کنید:
- غذاهای سرشار از کلسیم بخورید و مطمئن شوید که به میزان کافی ویتامین دی به بدنتان میرسد. این عناصر میتوانند به حفظ تراکم استخوان کمک کنند.
- کفش مناسب بپوشید. کفشهای کهنه و فرسوده نپوشید و در عوض کفشهای راحت بپوشید. معمولا یکی از نکات مفیدی که میتوانید رعایت کنید این است که کفش مخصوص ورزش خودتان را تهیه کنید (مثل کفش تنیس، کفش دویدن و…). تا حد امکان از پوشیدن کفشهای پاشنه بلند خودداری کنید.
- سیگار نکشید. سیگار کشیدن از بهبودی استخوان جلوگیری میکند. درواقع نیکوتین منجر به ایجاد این مشکل میشود؛ در نتیجه مصرف آدامسهای حاوی نیکوتین نیز از بهبود استخوان جلوگیری میکند.
- ورزشهای فرعی انجام دهید یعنی بهتر است بین فعالیتهای ورزشی اصلی خود، فعالیتهای ورزشی دیگری انجام دهید. مثلا میتوانید به جای آهسته دویدن در طول هفته شنا یا دوچرخهسواری نیز انجام دهید.
- فعالیتهای ورزشی جدید یا قبلی خود را به آهستگی شروع کنید. مدت زمان، سرعت و مسافت تمرینی خود را به تدریج افزایش دهید. بسیاری از متخصصان توصیه میکنند که در هر هفته میزان فعالیت ورزشی را ده درصد بالا ببرید.
دکتر غلامرضا نادری
متخصص جراحی مچ پا و ارتوپدی